UKRYJ ODMIANĘ ROZWIŃ WSZYSTKO DRUKUJ

dusza

Chronologizacja

1 połowa XIV w., SStp

Pochodzenie

psł. *duša 'dech, tchnienie; wewnętrzny świat człowieka, duch; niematerialny byt ożywiający ciało'

1. artystyczna

Definicja

niefizyczna część człowieka obejmująca ogół jego myśli, uczuć i usposobienia

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Stany psychiczne człowieka

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Działalność intelektualna człowieka

Relacje znaczeniowe

synonimy:  duch, psycha, psyche

Połączenia

  • chłopska, góralska, kobieca, ludzka, męska; artystyczna, romantyczna; czuła, młoda, piękna, poczciwa, przyjazna, wrażliwa, zacna, życzliwa; samotna, zraniona; rogata dusza
  • dusza artysty, dziecka, poety, rycerza, wojownika
  • dusza i umysł, ciało i dusza
  • dno, głębia, obraz, przymioty, wnętrze; tajniki, zakamarki; mrok, stan duszy; znawca; pokrewieństwo dusz
  • na dnie duszy; w głębi duszy
  • dusza kryje coś
  • mieć, posiadać duszę kogoś
  • mieć coś w duszy

Cytaty

[...] jej dusza jest wyciszona i spokojna.

źródło: NKJP: (tes): Schyłek lata, Dziennik Zachodni, 2003-08-22

Można wyrazić wnętrze człowieka, stan duszy.

źródło: NKJP: Ewa Bugno: Słucha ludzi, Gazeta Krakowska, 2005-10-25

Lustro oprócz swoich wielu znaczeń jest atrybutem Najświętszej Marii Panny, czyli zwierciadłem bez zmazy. Ale odbija też duszę człowieka, jego troski, wspomnienia, uczucia, myśli i umysł.

źródło: NKJP: Ilona Słojewska: Krzysztof z Doliny Dolnej Wisły, Akant, 2007-09

To, co się dzisiaj wydarzyło, otworzyło nam oczy i spowodowało wybuch nowej, dojrzałej namiętności, która łączy nie tylko ciała, ale i dusze.

źródło: NKJP: Listy, Cosmopolitan, 2001

[...] bohaterowie odkrywają przed widzami tajemnice swych dusz, swoje zachwyty, niepokoje i rozczarowania.

źródło: NKJP: (pp): Sztuka K. Wojtyły w GDK, Gazeta Goleniowska, 2007-03-20

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

Składnia

bez ograniczeń + dusza +
(KOGO) + (JAKA)

2. nieśmiertelna

Definicja

w wielu religiach niematerialna i nieśmiertelna część człowieka, która ożywia ciało, a w chwili śmierci je opuszcza

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Religia – kościół wyznania: zasady i prawdy wiary

Połączenia

  • chora dusza; dusza czyśćcowa, czysta, potępiona, zbłąkana
  • dusza człowieka; dusze wiernych, zbawionych, zmarłych
  • ciało i dusza, serce i dusza
  • nieśmiertelność, śmierć; spokój, zbawienie duszy; wędrówka dusz
  • dusza idzie do nieba, piekła; raduje się
  • mieć, posiadać; zabrać komuś duszę

Cytaty

Tymczasem chrześcijaństwo wierzy, że nie tylko dusza, ale cały człowiek, złożony z duszy i ciała, jest Bożym stworzeniem i jako taki powołany został do osiągnięcia zbawienia. Dlatego też w Credo Kościół wyznaje wiarę nie tylko w nieśmiertelność duszy, ale także w „ciała zmartwychwstanie”.

źródło: NKJP: Zdzisław Józef Kijas: Odpowiedzi na 101 pytań o rzeczy ostateczne, 2004

Nieustannie modlił się za dusze czyśćcowe [...].

źródło: NKJP: Iwona Szkudelska: Musimy opróżnić czyściec, Głos Ojca Pio, 2010

To święto opiera się na nauce, że dusze wiernych, którzy przed śmiercią nie zostali oczyszczeni z grzechów powszednich lub nie odpokutowali za dawne wykroczenia, nie mogą oglądać Boga [...].

źródło: NKJP: IG: Geneza Wigilii Wszystkich Świętych, Nowiny Raciborskie, 2003-11-05

Nim zajął się czarną i białą magią oraz zapisał diabłu duszę, był on gorącym czcicielem Matki Boskiej, przed jej wizerunkiem wielokrotnie się modlił oraz układał pobożne kantyczki.

źródło: NKJP: Diabelskie warunki: Dziennik Polski, 2000-06-10

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

3. narodu

Definicja

coś co reprezentuje charakter jakiegoś narodu, wynika z jego kultury i historii

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Zasady współżycia społecznego stosunki, grupy i organizacje społeczne

Relacje znaczeniowe

synonimy:  duch

Połączenia

  • narodowa; słowiańska; niemiecka, polska, rosyjska... dusza
  • dusza narodu; Polaka

Cytaty

Afgańczycy są narodem, który ma duszę i charakter. Są bardzo hojni i gościnni. Kiedy kogoś polubią - naprawdę oddaliby mu duszę. W tej duszy jest również nostalgia i fatalizm dziejowy [...].

źródło: NKJP: Agnieszka Zakrzewicz: Wracamy do Kabulu, Polityka, 2002-03-09

Tolerancja to właściwość duszy narodu polskiego.

źródło: NKJP: Sprawozdanie z 1. posiedzenia Senatu RP w dniu 26 listopada 1991 r.

Początkowo Adolf był tematem tabu. Z jednej strony nieodrodną częścią duszy niemieckiej. Z drugiej, niewymowny niczym demon.

źródło: NKJP: Adam Krzemiński: Oko w oko z Hitlerem, Polityka, 2004-10-16

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

Inne uwagi

Zwykle lp

Składnia

bez ograniczeń + dusza +
(KOGO) + (JAKA)

4. projektu

Definicja

książk. 
osoba, która zapoczątkowała jakieś działania i je prowadzi

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Usposobienie człowieka określenia człowieka ze względu na jego usposobienie

Połączenia

  • dusza imprezy, przedsięwzięcia, spotkania

Cytaty

Jest to nie tylko osobisty sukces Adama [...], który od początku był sercem i duszą akcji, ale również całego środowiska ubezpieczeniowego, które dowiodło, że jest w stanie się zjednoczyć dla realizacji wspólnego celu.

źródło: NKJP: Bożena M. Dołęgowska-Wysocka: Ten sukces ma jednego ojca, Gazeta Ubezpieczeniowa, 2009-04-14

Duszą, a właściwie duszami przedsięwzięcia , okazali się uczniowie Cervantesa pochodzący z Legionowa [...].

źródło: NKJP: HaC: Zestaw komputerowy dla domu dziecka, Mazowieckie To i Owo, 2008-01-14

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

Składnia

bez ograniczeń + dusza +
CZEGO

5. człowiek

Definicja

książk. 
człowiek

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA

Relacje znaczeniowe

synonimy:  człowiek

Cytaty

Widzę, że do naszego boju dyskusyjnego dołączyła jeszcze jedna dusza, którą pamiętam doskonale z liceum.

źródło: Internet: nk.pl

Dyrekcji i wychowawcom klas, wśród których część liczy prawie 40 dusz, młodzież wręczyła bukiety kwiatów.

źródło: NKJP: Do matury dni sto dziesięć, Dziennik Polski, 2002-01-21

Sprawy jednak nie powinno się rozpatrywać ambicjonalnie, gdy mamy do czynienia z tyloma duszami szukającymi w naszym kraju azylu i pomocy [...].

źródło: NKJP: Katarzyna Piotrowiak: Pokochali Załęże, Dziennik Zachodni, 2008-12-02

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

Inne uwagi

Zwykle lm

6. zwierzęcia

Definicja

książk. 
niematerialny składnik występujący w przedmiotach nieożywionych, też roślinach i zwierzętach, postulowany w niektórych pierwotnych religiach

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK W SPOŁECZEŃSTWIE Tradycja wierzenia i przesądy

Cytaty

Wierząc w to, że dusza kota wędruje i siedem razy wciela się w młodego kotka, chcieli znaleźć podobnego do poprzednika. Ostatecznie wybrali aż dwa małe, czarno-białe kocurki.

źródło: NKJP: Siedem kocich wcieleń, Dziennik Polski, 2000-05-08

Jeśli dusza zwierzęcia to nic innego, jak ożywiająca ciało jego forma, to nie widać powodów, dla których z procesu klonowania miałoby się wykluczyć jego duszę.

źródło: NKJP: Czy duszę można sklonować?, Dziennik Polski, 2002-06-14

O duszy roślinnej myślano raczej jako o czymś, co kieruje całokształtem życia rośliny, jej funkcjonowaniem.

źródło: NKJP: Zagubiona po drodze tajemnica, Dziennik Polski, 1999-11-18

Co zatem się dalej dzieje z duszami zwierząt, skoro po śmierci nie mogą się zbliżyć do Boga?

źródło: NKJP: Internet

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

Składnia

bez ograniczeń + dusza +
CZEGO

7. samochodu

Definicja

książk. 
zespół cech, który sprawia, że coś wyróżnia się na tle innych rzeczy

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Ocena i wartościowanie słownictwo oceniające

Cytaty

[...] Chopin odkrył duszę fortepianu. Jego kolorystykę, dynamikę, instrumentalizm [...].

źródło: NKJP: Krystyna Berwińska: Con Amore, 1976

Niektórzy właściciele samochodów twierdzą, że ich auta mają dusze. A cóż dopiero można by powiedzieć o domach, zwłaszcza starych.

źródło: NKJP: Jeremi Kostecki: Spalona przeszłość, Detektyw, 1999

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

Składnia

bez ograniczeń + dusza +
CZEGO

8. w instrumentach smyczkowych

Definicja

muz. 
drewniany patyczek przenoszący drgania, łączący górną i dolną płytę rezonansową, będący częścią instrumentów smyczkowych

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA PSYCHICZNA Działalność artystyczna człowieka muzyka

Cytaty

Dusza skrzypiec została tak skonstruowana, aby możliwy był jej przesuw.

źródło: NKJP: By czas nie zaćmił i niepamięć, Dziennik Polski, 2008-03-08

Słyszałam, że nawet duszę w wiolonczeli Pan przesuwał.

źródło: NKJP: Wrażliwy na choroby wiolonczeli, Dziennik Polski, 2008-01-25

Justyna Gancarek wyjmuje z szufladki kilka świerkowych kołeczków. - Te niepozorne kawałeczki drewna to dusze, bez których instrumenty są martwe i nie wydobędą z siebie żadnego muzycznego brzmienia. Z należnym zatem szacunkiem przechowuje owe dusze, by w odpowiednim momencie wstawić je do wnętrza delikatnych skrzypiec.

źródło: Internet: tarnowskikurierkulturalny.blox.pl

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

9. w żelazku

Definicja

dawniej sztabka żelaza wkładana po rozżarzeniu do żelazka, powodująca jego nagrzewanie się

Kwalifikacja tematyczna

CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA Ubranie czynności, przedmioty i osoby związane z robieniem i noszeniem ubrań

Relacje znaczeniowe

hiperonimy:  żelazo

Cytaty

Dusza był to kawałek żelaza, uformowany na kształt żelazka, rozgrzewany do czerwoności w palenisku pieca kuchennego i następnie wkładany do komory żelazka.

źródło: NKJP: Kazimierz Saługa: Ocalić od zapomnienia, Co Tydzień Jaworzno, 2005-01-01

Najwcześniejsze żelazka, „materialistyczne”, czyli bez duszy, stygły bardzo szybko i trzeba je było bardzo często ogrzewać.

źródło: Internet: konspira.wroclaw.pl

Następnie wynaleziono żelazko na duszę.

źródło: Internet: sp12.edupage.org

W prywatnym skansenie, urządzonym na końcu wsi, zgromadził przedwojenne wózki, obrazy, stare radioodbiorniki, żelazka na dusze, nocniki, maszyny do pisania, kufle, kieliszki i dzbany.

źródło: Internet: polskaniezwykla.pl

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

10. w schodach

Definicja

bud. 
wolna przestrzeń między dwoma stopniami schodowymi

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK I TECHNIKA Budownictwo części budowli

Cytaty

Podstawowymi elementami schodów są biegi, podesty, zabezpieczenia (balustrady) oraz dusza.

źródło: Internet: najciekawszeprojekty.pl

Wysokość balustrady zależy od szerokości duszy [...].

źródło: Internet: budowlankaarchitektura.blox.pl

Trzybiegowe schody z duszą umożliwiają dobre doświetlenie schodów światłem naturalnym padającym z góry.

źródło: Internet: ladnydom.pl

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

Inne uwagi

Zwykle lp

11. w linie

Definicja

techn. 
włókienny lub stalowy element liny, dokoła którego skręcone są jej sploty

Kwalifikacja tematyczna

CODZIENNE ŻYCIE CZŁOWIEKA Praca materiały i narzędzia pracy

Relacje znaczeniowe

hiperonimy:  rdzeń

Cytaty

Splot wykonywany na kręconych linach stalowych [...] można wykonać bardzo szybko i bez narzędzi. [...] Rozplatamy linę dzieląc ją na 2 części [...]. Jeżeli jest dusza, to obcinamy ją.

źródło: Internet: kwasniewska.pl

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

12. w piórach

Definicja

zool.  pot. 
rdzeń w piórach ptasich

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK I PRZYRODA Świat zwierząt budowa i funkcjonowanie organizmów zwierzęcych

CZŁOWIEK I PRZYRODA Świat zwierząt ptaki

Relacje znaczeniowe

hiperonimy:  rdzeń

Cytaty

[...] podstawą pióra jest oś składająca się z dwóch części: górnej przypominającej czworobok (stosina) i dolnej owalnej (dutka). Wewnątrz dutki znajduje się dusza [...].

źródło: Internet: aviornis.com.pl

W jamie dutki znajdują się delikatne łuseczki rogowe, będące pozostałością obumarłej brodawki. Te pozostałości nazywamy duszą.

źródło: Internet: forum.polskikurnik.pl

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

13. w łodydze

Definicja

bot.  pot. 
miękka tkanka wypełniająca korzeń, łodygę lub pień drzewa

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK I PRZYRODA Świat roślin budowa i funkcjonowanie roślin

Relacje znaczeniowe

synonimy:  rdzeń
hiperonimy:  tkanka

Cytaty

Dzięki słojom przyrostu wiemy, ile lat ma dane drzewo. Skórą drzewa jest łyko. W samym środku drzewa jest rdzeń. Jest to jego dusza.

źródło: Internet: zadane.pl

Okazuje się, że z gałązek bzu czarnego także da się zrobić flety i piszczałki. Wystarczy usunąć miękki rdzeń (zwany muchą lub duszą) i już powstaje rurka.

źródło: Internet: czachorowski.blox.pl

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

14. pośladki

Definicja

pot. 
część ciała, na której się siedzi

Noty o użyciu

Wyraz używany jako eufemizm w stosunku do dupa.

Kwalifikacja tematyczna

CZŁOWIEK JAKO ISTOTA FIZYCZNA Budowa i funkcjonowanie ciała ludzkiego części ciała, elementy i substancje składowe

Relacje znaczeniowe

synonimy:  cztery litery, dupka, kufer, kuper, kuperek, pewna część ciała, pośladki, pupa, pupka, rzyć, siedzenie, tył, tyłeczek, tyłek, zadek

Cytaty

[...] na golasa [...] to można tylko w kameralnym gronie, bardzo kameralnym, a ten mi tu z gołą duszą lata [...].

źródło: Internet: forum.gazeta.pl

Odmiana

część mowy: rzeczownik

rodzaj gramatyczny: ż

liczba pojedyncza liczba mnoga
M. dusza
dusze
D. duszy
dusz
C. duszy
duszom
B. duszę
dusze
N. duszą
duszami
Ms. duszy
duszach
W. duszo
dusze

Frazeologizmy

bez grosza przy duszy II
bez grosza przy duszy I
coś rozdarło serce
coś rozdarło duszę
coś rozdziera serce
coś rozdziera duszę
coś rozrywa duszę
coś w duszy gra komuś
coś w duszy zagrało komuś
czego dusza zapragnie
dusza człowiek
dusza towarzystwa
duszą i ciałem
hulaj dusza, piekła nie ma
hulaj dusza
ile dusza zapragnie
ktoś ma duszę na ramieniu
ktoś nie ma grosza przy duszy
ktoś oddał duszę czemuś
ktoś otwiera duszę przed kimś
ktoś odkrywa duszę przed kimś
ktoś otworzył duszę przed kimś
ktoś odkrył duszę przed kimś
ktoś widzi oczyma wyobraźni kogoś/coś
ktoś widzi oczami duszy kogoś/coś
ktoś widzi oczyma duszy kogoś/coś
ktoś wkłada serce w coś
ktoś wkłada całą duszę w coś
ktoś włożył serce w coś
ktoś włożył całą duszę w coś
ktoś wyzionął ducha
ktoś oddał duszę Bogu
ktoś zaprzedaje duszę diabłu
ktoś zaprzedaje duszę komuś/czemuś
ktoś zaprzedał duszę diabłu
ktoś sprzedał duszę diabłu
ktoś zaprzedał duszę komuś/czemuś
ktoś sprzedał duszę komuś/czemuś
ktoś zobaczył oczyma wyobraźni kogoś/coś
ktoś zobaczył oczyma duszy kogoś/coś
ktoś zobaczył oczami duszy kogoś/coś
ktoś ujrzał oczami duszy kogoś/coś
ktoś ujrzał oczyma duszy kogoś/coś
martwa dusza
na duszy i ciele
naga dusza
robi się jakoś na duszy komuś
jest jakoś na duszy komuś
rząd dusz
świeć Panie nad jego/jej duszą
w duchu I
w głębi duszy
w duszy
wędrówka dusz
z całego serca
z całej duszy
całą duszą
z całego serca
z całej duszy
całą duszą
z duszą na ramieniu
z głębi serca
z głębi duszy
zrobiło się jakoś na duszy komuś
żywy duch
żywa dusza

Przysłowia

Chciałaby dusza do raju
Chciałaby dusza do raju, ale/tylko grzechy nie dają
Rada by dusza do raju
Chciałaby dusza do raju, ale/tylko grzechy nie pozwalają

Chciałaby dusza do raju, ale/tylko grzechy nie dają
Rada by dusza do raju
Chciałaby dusza do raju, ale/tylko grzechy nie pozwalają
Data ostatniej modyfikacji: 04.08.2017
Copyright© Instytut Języka Polskiego PAN
Open toolbar

Menu dostępności

  • Powiększ tekst

  • Zmniejsz tekst

  • Wysoki kontrast

  • Resetuj